Herbaryum Nedir?

Hayatınızda bir kez defterinizin arasında, çok beğenerek kopardığınız ya da “anısı var” diye saklamak istediğiniz bir çiçek kurutmuşsunuzdur. Peki, size bu yaptığınız presleme yönteminin aslında bilimsel bir amaca hizmet ettiğini söylesek, hatta bunlarla dolu koleksiyonlardan bahsetsek… Haydi o zaman, gelin beraber öğrenelim bugünkü konumuz  “herbaryum”…

Herbaryum Nedir?

Belirli yöntemler ve teknikler kullanılarak toplanmış bitki örneklerinin önemli özelliklerini kaybetmeden kurutulup, kartonlar üzerine yapıştırılarak bir düzen çerçevesinde saklandığı koleksiyonlara ‘’herbaryum’’ denmektedir.

Herbaryumlar, bitki biliminin ilerlemesinde ve bitki çeşitliliğinin korunmasında kritik bir rol oynamakla birlikte, bitki dünyasını anlamak ve korumak için temel bir kaynak sağlamaktadırlar.

Herbaryumlar her coğrafyadan bitki içerebildiklerinden biyoloji, tıp, eczacılık ve daha birçok konularda çalışan insanlara kaynak oluşturmuşlardır.

Peki Nereden Çıktı Bu Herbaryum Fikri?

Bilinen son kayıtlara göre, bitkileri kuru örnekler halinde kartonlara yapıştırıp saklayan ilk kişi Lucca Ghini (1490-1556)’dir. Toplamda 300 sayfaya ulaşan herbaryumundan ne yazık ki günümüze kadar ulaşan örnek bulunmamaktadır.

Ancak öğrencilerinden Andrea Cesalpino ve Ulisse Aldrovandi daha da büyük herbaryumlar oluşturdular ve bu örneklerden bazıları halen sağlam durumdadır.

Resim-1. İlk örneklerden. (Image Credit: Specimen from the Cesalpino Herbarium at the University of Florence’s Natural History Museum)

O dönemlerde bitkileri tam olarak tanımlamak var olan bilgilerimizle pek mümkün değildi ve bunu sağlayana kadar bitkiler hakkındaki en doğru bilgi görseldi: resimler, canlı bitkiler ve herbaryum örnekleri…

Botanikçiler, bu üç aracı kullanarak bitkileri yalnızca ilaç kaynağı olarak değil, bitkiler ve aralarındaki ilişkiler hakkında da bilgi edindiler.

Botanik ve herbaryumun gelişmesindeki en önemli faktörlerden biri keşif çağında Avrupa’ya gelen bitkilerin sayısının artmasıydı. Canlı bitkilerin uzun deniz yolculuklarına dayanması beklenemezdi ki; Avrupalılar bitkilerle kurutulmuş örnekler veya tohum halinde iken tanıştılar.

Bu dönemde koleksiyonlar özelleşti ve tıbbi bir kaynak olmanın yanında zenginlerin gösteriş heveslerine dönüştü. 19.yy ortalarında artık botanik, bir Pazar aktivitesiydi. Bu aktiviteler yeni türlerin tanımlanmasına ve önemli botanik yayınlarının oluşturulmasına katkı sağladı.

Herbaryumun Gelişimi

1935 yılında Harvard Üniversitesi’nden Dr. William L. Stern tarafından Index Herbariorum kuruldu. Index Herbariorum’un kurulmasının başlıca amacı, dünya genelindeki herbaryum koleksiyonlarını sistematik bir şekilde kataloglamak ve listelemekti.

Sistem botanik araştırmacılarının ve bitki bilimcilerinin herbaryum koleksiyonlarını bulmalarını, erişmelerini ve kullanmalarını kolaylaştırmak için yapılmıştı.

Her herbaryumun resmi ismi, Index Herbariorum tarafından verilen uluslararası herbaryum kodu, kuruluş tarihi, koleksiyon boyutu ve içeriği, konumu, resmi web adresi ve çalışan görevlilerin mesleki özelliklerine dair bilgiler kayıt altına alınmaktadır.

Index Herbariorum’da bilgiler belli aralıklarla güncellenir. Herbaryumların sahip oldukları örneklerin, bilim insanları tarafından araştırmalar için erişilebilir ve kullanılabilir olması gerekir.

Her herbaryuma, 1935 yılından beri uygulanan bir kural gereği, uluslararası bir kod verildi. Bu kodlar, bir ila sekiz karakter arasında değişebilir ve herbaryumların benzersiz kimliklerini temsil etmektedir. Dünyada 3.100 kadar herbaryum bulunmakta ve 2020 yılı itibariyle bunların 55 adedi Türkiye’dedir.

Herbaryum Örneklerini Hangi Alanlarda Kullanabiliriz?

– Morfolojik çalışmalarla beraber mevcut bitkinin kök, gövde, yaprak ve çiçek gibi değişik organlarının mikroskobik olarak incelenmesinde materyal oluşturur,

– Florası incelenen bölgelerde, bitki gruplarının dağılışı yüksek oranda herbaryum verilerine göre belirlenir,

– Bitkisel üretim, ekoloji ve taksonomi gibi konularda, okul içi eğitimde öğrenim amaçlı herbaryumlardan faydalanılmaktadır. Mevsimin ve iklimin uygun olmadığı ortamlarda, bitki karakterlerinin gösterilmesi, türlerin tanıtılması, herbaryumlardaki bitki örnekleri ile anlatılır,

– Gerek bölgesel, gerekse zamansal sorunlar nedeniyle gözlemleyemediğimiz bitkileri incelemek için de herbaryumlardan yararlanılır. Örneğin çayır-mera vejetasyonlarını oluşturan türlerin, süs bitkilerinin, kültür bitkilerinin ve yabancı otların teşhisinde herbaryumlar en değerli kaynağı oluşturur,

– Entomolojik ve fitopatolojik çalışmalarda konukçu bitkiye bağlı araştırmalarda da herbaryumlardan yararlanılır,

– Bitkilerin tıbbi özelliklerini incelemek için herbaryum örnekleri kullanılır. Bitki özlerinin biyolojik aktiviteleri ve potansiyel ilaç kaynakları araştırılır.

Resim-2. İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi Herbaryumu. (Image Credit: ISTF)

Çeşitli Herbaryum Tipleri ve Görevleri

1. Uluslararası herbaryumlar; bunlar genellikle 4 milyon veya daha fazla örneğe sahip herbaryumlardır ve taxonominin başladığı ilk yıllarda kurulmuşlar ve sürekli olarak büyümüşlerdir. Bu tip herbaryumlar yıllanmış bitkilere ev sahipliği yaptıklarından son derece önemlidirler. Örneklerce zengin olmaları ile ziyaretçilerin çok uğradıkları bir yer olmalarının yanında örnekleri ödünç olarak da istenebilen herbaryumlardır. Bunların bazı özellikleri şu şekildedir;

a. Familya veya üzeri kategorilerde yaygın araştırmalar yapılabilmesi,

b. Cins Monograflarının yapılabilmesi (özellikle cins sınırlarına dikkat çekici çalışmalar), Büyük Floralar (birkaç ülkeyi kapsayabilen), Milli ve Bölgesel Floralar ve Check List’ler gibi,

c. Ziyaretçi botanikçilere bazı olanaklar sunulması, örneklerin isimlendirilmesi, bunların listeler halinde hazırlanması ve gönderilmesi, eş örneklerin dağıtılması gibi hizmetlerin verilmesi,

Resim-3. KEW Herbarium/ London. (Image Credit: Royal Botanic Gardens-KEW)

2. Ulusal (veya bölgesel) Herbaryumlar; coğrafik olarak bir bölge ile onun ilgili olduğu komşu bölgeler veya fitocoğrafik açıdan benzer lokasyonların bitkilerinin saklandığı herbaryumlardır. Bu bölge veya bölgelerdeki tüm bitkiler mümkün olduğunca fazla miktarda bu herbaryumlarda temsil edilmelidir. Bu herbaryumlar kurulduğu memleketin tarihine göre yaşlı veya modern olabilirler. Özellikle yeni tanımlanmış türlerin tip örnekleri bakımından bu herbaryumlar oldukça zengindirler. Başlıca özellikleri şunlardır;

a. Birkaç ülkeyi kapsayan büyük floralara katkıda bulunurlar,

b. Lokal veya milli floralar yaparak, check list’ler yayımlarlar,

c. Ödünç verme hizmetleri vardır. Ziyaretçi botanikçilere olanaklar sağlarlar, kapsam içindeki ülkeler ile ilgili türleri adlandırıp bunları listeleyerek geri gönderirler, araziden bitki toplama ve bunların eş örneklerini dağıtırlar, Anatomi, Sitoloji ve Kimya gibi Botanik ile ilgili, yardımcı bilim dallarına özellikle onların istediği gibi taze toplanan materyal sağlanması gibi hizmetleri verebilirler.

Türkiyedeki Bazı Herbaryumlar

1933 yılında Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde kurulan Herbarium Turcicum (Türk Herbaryumu), Türkiye’nin en eski ve 200.000 parçalık koleksiyonuyla en geniş herbaryumudur. Kurt Krause ve Hikmet Birand tarafından kurulan bu herbaryum, ülkedeki diğer herbaryumlar arasında öncü konumdadır.

Tablo. Türkiye’deki herbaryumlar, IH kodu ve örnek sayısı.

Türkiye’de bulunan tüm herbaryumların listesine buraya tıklayarak ulaşabilirsiniz.

Bitkilerin Toplanması

Önemli Bilgilendirme: Öncelikle aşağıda örneklenen çalışmaların özelliğine göre ilgili makamlardan yazılı izin alınması gerekir, izin işlemleri tamamlandıktan sonra bu çalışmayla ilgili özel olarak uyulması gereken hususlar varsa dikkate alınmalıdır. Özellikle endemik bitkilere dikkat edilmelidir. (Konu hakkında Orman Kanunu, Çevre Kanunu ve Türk Ceza Kanunu (TCK)’unda tanımlanmış suçlarla ilgili çok ciddi cezai yaptırımlar mevcuttur.) Bu yazı bilgilendirme kapsamında olup, ilgili idareden gerekli yasal izinlerin alınmış olması durumunda belirtilen hususlar uygulanabilir.

Resim-4. Validebağ Korusu Üsküdar/İstanbul 12.05.2024 Arazi gezisinden (Image Credit: İrem Canseven)

– Arazi çalışmalarında, çoğu zaman büyük masraflara, çaba, fedakârlık ve dikkate ihtiyaç bulunmaktadır,

– Arazide herbaryum yapanlar için uyulması gereken birkaç kural vardır bunlardan ilki tabiatı ve bitkileri korumaktır,

– Örnekleme sırasında diğer bitkilere zarar vermeden istenilen bitkiler dikkatle toplanmalıdır. Yani diğer bitkiler çiğnenmemeli, bitkilerin kökleri çıkarılırken büyük çukur kazmaktan kaçınılmalı, açılan çukurlar tekrar doldurulmalıdır,

– Mümkün olduğunca ateş yakılmamalı, yakıldıysa yangına karşı gerekli önlemler alınmalıdır, kısacası çalışma sırasında hiçbir şekilde tabiata zarar verilmemelidir,

– Yapılacak çalışmanın amacına yönelik olarak sınırları, büyüklüğü, ekolojik özellikleri, coğrafik yapısı, ekonomik değeri, habitat çeşitliliği gibi özellikler ışığında çalışma alanı belirlenmeli ve bu alana yönelik bilgi toplanmalıdır,

– Çalışma alanında olası tehlikeli olabilecek coğrafik özellikler, meteorolojik durumlar, yırtıcı ve zararlı hayvanlar vb. durumlar ihmal edilmemelidir ve arazi şartlarına uygun giyinmeye özen gösterilmelidir.

Herbaryum presleri ve bitki kurutma ile ilgili aşamaları görmek için yukarıdaki videoyu incelemenizi öneririz.

Hazır Mısınız?

Tüm bu bilgilerin ışığında ormanlarımızın gezegenimizin akciğerleri olduğu kadar herbaryumların da botanik araştırmalarının akciğerleri olduğunu söylersek çok da yanılmış olmayız.

Sizler de ister hobi, ister bilimsel amaçla olsun; kendi herbaryumunuzu oluşturabilirsiniz ki buraya kadar okuduğunuza göre artık hazır sayılırsınız.

Çantanızı alın ve yukarıda belirtilen kurallara dikkat ederek araziye çıkın, gözünüze kestirdiğiniz bitkileri tüm kısımları bir arada olacak şekilde dikkatlice toplayın.

Şimdiden iyi araziler diliyoruz. Bir sonraki yazımızda görüşmek üzere…