Dünyada Mars Layihəsini həyata keçirmək niyə vacibdir? Kosmos yarışında zaman sürətlə axıb gederken, bizim də bu işlərdə yerimizi almaq adına bu layihə kiçik bir qığılcım yaradacaqdır. Zaman keçdikcə böyüyərək fərqli və daha yaxşı əsərlərin digər əyalətlərdə də çiçəklənəcəyinə inanırıq.
Dünyada Mars Layihəsi Ümumi Məqsədləri
- Layihədə mövcud olan məhdud mənbələrdən mümkün qədər istifadə etmək vacibdir.
- Xüsusən də tələbələr başda olmaqla cəmiyyətimizdə populyar kosmos mədəniyyətini yaymaq, bu mövzuda cari irəliləyişləri paylaşaraq məlumatlandırmaq, bu mövzuda praktiki araşdırmaları inkişaf etdirmək,
- Planetlər, kainat, davamlı həyat, enerji və ətraf mühitin təkrar emalı, iqlim dəyişikliyi, yeniliklər mövzularında fərqindəlik yaratmaq,
- Bir model simulyasiya tətbiqi və real və virtualizasiya edilmiş kosmos tədqiqatlarını təqdim edərək,
- Radio astronomiya sahəsində aparıcı həvəskar müşahidələrə başlamaq, aparat istehsal etmək və bu nisbətən bahalı avadanlıqları olmayan müşahidəçilər üçün paylaşılan bir verilənlər bazası infrastrukturu yaratmaq və məlumatları analiz etmək üçün son istifadəçiyə təqdim etmək,
- Qitələrarası həvəskar radio rabitəsi və həvəskar peyk rabitəsi də daxil olmaqla hər cəhətdən nümunəvi bir rabitə stansiyası qurmaq,
- Layihənin mümkünlüyü və aşağı qiyməti ilə digər vilayət və rayonlarda qurulması, faydalı Azərbaycan sənədləri hazırlanması və texniki məlumatların paylaşılması üçün nümunə olaraq ümumiləşdirilə bilər.
Bu tədqiqatlar, ibtidai təhsildən liseyə və sonra universitet tələbələrinə müxtəlif imkanlar təqdim etməyi hədəfləyir. Buna misal olaraq:
İbtidai sinif səviyyəsində: Məlumatlılıq və yeni kəşflər üçün həyəcan duymaq, elmi sahə tətbiqləri üçün müşahidə və araşdırma,
Orta təhsil səviyyəsində: Riyaziyyat, fizika, coğrafiya kimi fənlərdə və sosial elmlər sahələrində öyrənilən dərslərin praktikası üçün tətbiqi sahəni təmin etmək, şagirdlərə yenidən emal edilə bilən enerji qaynaqlarının istehsalı və saxlama qabiliyyətini tətbiq etmək səviyyəsində işləmək qabiliyyətini qazandırmaq, simli-simsiz rabitə vasitələri ilə uzaqdan ölçmə və idarə etmək bacarıqlarının inkşaf etmirmək imkanlarını təmin etmək.
Digər təhsil mərhələlərində: Yerli və xarici universitetlər, universitet tələbə cəmiyyətləri və Mars tədqiqat cəmiyyətləri ilə ünsiyyət quraraq, kampusun imkan və vasitələrindən istifadə etmək, tədqiqatlara texniki dəstək vermək, birgə layihə hazırlamaq, uzaqdan məlumat paylaşmaq və oxşar müşahidə vasitələrinin qurulması kimi məsələlərində texniki dəstək verə bilmək kimi mülahizələr sadalana bilər.
Planlaşdırılan kampusla tanış olmaq üçün yuxarıdakı şəkilə qısa qeydlər yer alan şəkillərə baxaraq başlaya bilərsiniz.
Gerçək Dünya Hissəsi
Həvəskar radio stansiyaları, həvəskar peyk və beynəlxalq kosmik stansiya əlaqəsi, təcili fəlakət əlaqəsi, həvəskar radio müşahidə işləri, tələbə təhsili və kursları və həvəskar elm işləri yer alacaq.
Süni Mars Bölməsi
Fantastika əsasında hazırlanan süni bir kampus simulyasiyasından və bu kampusu idarə edən nisbi süni intellektin dəstəklədiyi simulyasiya proqramından, tələbələrin iştirak edəcəyi və proqramının İnternet üzərində vaxt geçikməsi ilə idarə edəcəkləri modelleşmiş Mars səthi, Mars koloniyası, Mars kosmik gəmilərindən və telemetrik sensor və məlumat infrastrukturundan ibarətdir.
İndi, aşağıdakı şəkildəki nömrələrə əsaslanaraq planlaşdırılan kampusun ətraflı təqdimatına keçək. Layihədə, kampusun yerləşdiyi yerə görə fiziki cəhətdən işlək olması üçün yer ayrılması üzərində işlər davam edir. Əvvəlcə qaralama olaraq təyin olunan 1.000-1.500 kvadratmetrlik bir sahə tədqiqat üçün kifayət olduğu qeyd edilir. Bunun 500 kvadratmetri süni Mars kampusu üçün ayrılmışdır. Digər sahələrdə aşağıdakı araşdırmalar aparılacaq.
1. 4,5 metr diametrli çanaq antenası. İstifadəsi olmayan çanaq antenaları bağışlana bilər. Dəstək quruluşu gücləndirildikdən və mühərrik, mühərrik idarəetmələri əlavə edildikdən sonra test və ölçülər edildikdən sonra həvəskar radio astronomiya tədqiqatlarında istifadə etmək mümkündür.
2. Fövqəladə hallarda istifadə etmək üçün aktivləşdiriləcək günəş panellərinin sahəsidir. Obyektin xaricindən elektrikə ehtiyac olmadan və ya fəlakət və s.vəziyyətlərdə, enerji xətlərində bir nasazlıq səbəbindən yararsız hala düşdüyü hallarında günəş panelləri, şarj qurğuları və batareyalarla ehtiyac olan elektrik ehtiyacları təmin ediləcəkdir.Belə hallarda, kampusun bütün digər işıqlandırma və simulyasiya tətbiqlərinin enerji istehlakı minimuma endiriləcək və rabitəyə üstünlük veriləcəkdir.
3. Fövqəladə hallarda istifadə ediləcək bıçaq/rotor əyləcli külək turbini sahəsi. 2 saylı maddəyə daxil olan günəş enerjisi ilə elektrik istehsalı və saxlama sistemi birlikdə işləyəcək.
Bu yazı yazılarkən Marsda küləyin sürəti təxminən 14 Km/s -dir. Ancaq zaman-zaman, xüsusilə planetin səthinin istiləşməyə başladığı yazın əvvəllərində, karbondioksidin (CO2) quru buz şəklində əriməsi səbəbindən çox ciddi külək sürəti və fırtınalara şahidlik edəcək.
Digər tərəfdən, aşağı işıq intensivliyi altında işləyəcək sabit günəş panelləri həm Mars yaşayış yerləri, həm də Marsdaki kosmik gəmilər üçün problem yaradır , ancaq Külək faydalı bir enerji mənbəyidir, bir fürsətdir. Bu, həddindən artıq külək və toz fırtınalarında işləyə bilən külək turbini dizayn düşüncəsi üçün məlumatlar hesab edilə bilər.
Kampus üçün seçilmiş bölgədəki külək, külək türbininin səmərəli istifadəsi üçün uyğun sürətdədir. Həddindən artıq külək faktoru səbəbindən pervane quruluşuna və generatora zərər verməmək üçün “əyləcli bir quruluş” nəzərdə tutulur. Külək turbininin təcili vəziyyətlərdə gecə də batareya doldurma dəstəyi var.
4. Bu, digər radio astronomiya müşahidəsi tədqiqatlarında (Yupiter, Günəş həvəskar radio müşahidə işləri) istifadə ediləcək avadanlığa aid olan dipol və 90 sm kiçik çanaq anten parkıdır. Ərazinin arxasındakı ərazinin həvəskar radio astronomiya müşahidələri üçün çox antenli park kimi istifadə edilməsi planlaşdırılır. (Yupiter radio müşahidəsində istifadə edilə bilən və mövcud nümunələrdən daha həssasdır, istifadə rahatlığını və xüsusiyyətlərini artırmışdır yeni alıcı dizaynları üzərində işlər gedir.)
5. Ziyarətçinin istirahət, görüş və nümayiş sahəsi. Pergolalar da daxil olmaqla sahə həm istirahət, həm də gecə ziyarətçilərinin fəaliyyəti, obyektin tanıtımı, barkoviziya nümayişləri və səma təqdimatı üçün istifadə olunacaq.
6. Mexanik dizayn dəstəkli simulyasiya bölməsi. Bölmə Planetarium quruluşundan fərqli və metal əsaslı konteyner quruluşlarından biridir. Bu konteynerin daxili quruluşu: Kosmik gəminin daxili aparatı kimi modelləşdiriləcək. Quruluş: kompüter dəstəkli komanda idarəsi, interaktiv görüntülər, daxili işıqlandırma və ekran sistemləri ilə dəstəklənəcək və mexaniki hərəkət sistemlərinin dəstəyi ilə interaktiv hala gətiriləcək.
Ümumilikdə bir hadisə dövründə eyni anda 2 sistem istifadəçisi (pilot) və ekipajı təmsil edən maksimum 10 ziyarətçi qəbul etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
(Image Credit: Yaesu)
7. Əsas rabitə stansiyası. Bu stansiya radio sistemi sabit və kompüterlə idarə olunan mobil anten avadanlığından ibarət olacaq. Stansiyanın kosmik hissəsinə gətiriləcək xüsusiyyətlər qısaca belədir.
- Həvəskar peyk rabitəsi. İlk növbədə təxminən 150-2.000 kmə qədər Aşağı Yer Orbitində (Low Earth Orbit -LEO) mövcud olan həvəskar peyklərin izlənməsi və əlaqəsi
- Beynəlxalq Kosmik Stansiyanın (İnternational Space Station-ISS) trayektoriyasının izlənməsi, Yavaş Skanlı Televiziya (Slow Scan Televisio- SSTV) avadanlığı üzərindən Yerə ötürülən şəkillərin stansiya tərəfindən alınaraq ilə İnternet vasitəsilə ziyarətçilərlə paylaşılması,ISS üzərində olan digər həvəskar simsiz vasitələrindən biri olan -in Avtomatik Paket Hesablama Sistemi(Automatic Packet Reporting System-APRS) xəbərləşməsi və mesaj trafik paketlərinin izlənməsi,
- Yeni buraxılan peyklərin ilk siqnallarını izləmək və peyk istehsalçısına geri məlumat vermək,
- Həvəskar tezlik diapazonundan istifadə edərək, telemetriya məlumatlarının, peyklərin sürət və fəaliyyət dövrlərinin izlənməsi,
- Avtomatik peyk izləmə şəbəkələrində iştirak üçün dəstək qazanmaq,
- Sistemin tamamlanması ilə bu avadanlıq, təxminən 36.000 km məsafədə Geostatik-Sabit Yer-Orbitdə (GEO) peyk izləmə işləri aparmaq kimi ümumiləşdirilə bilər.
Stansiyaya gətiriləcək yerə əsaslanan xüsusiyyətlər;
- VHF/UHF radio sistemləri əsasında və röle/keçid vasitəsi ilə digər bölgələrdəki həvəskar radio operatorları ilə əlaqə yaratma,
- HF radio sistemi vasitəsilə yaxın/qonşu və uzaq ölkələrlə əlaqə qurmaq,
- Təxminən 60 Km. Bir radiuslu dəniz sahəsindəki nəqliyyat vasitələrinin hərəkətini izləmək üçün (Avtomatik Tanıma Sistemi-AIS) (qanunla bu məlumatlar veb və ya digər platformalar vasitəsi ilə üçüncü şəxslər tərəfindən paylaşılmayacaq),
- Təxminən 50-100 km olan radiuslu hava məkanı tarfikini izləmək üçün Avtomatik Asılı Müşahidə-Yayımı (Automatic Dependent Surveillance–Broadcast ADB-S) (ani məlumat paylaşımı yoxdur).
- Şimşək və meteoroloji məlumatların və sadə seysmik məlumatların monitorinqi,
- Fövqəladə fəlakətlər zamanı (və ya müvafiq qurum və təşkilatlar tərəfindən tələb edildikdə) kommunikasiya infrastrukturu dəstəyi vermək kimi ümumiləşdirilə bilər.
8. Yerində Təlim otağı. Kosmik tədqiqatları izah etməklə yanaşı, həvəskar radio namizədlərini imtahana hazırlamaq, lisenziyalarını aldıqdan sonra təlim və özünü inkişaf etdirmək imkanları vermək, beynəlxalq həvəskar radio yarışmalarına (SSB, CW rabitəsi, LOTA, ROTA, SOTA, IOTA və s.) qatılmalarını, izləyicilərin JOTA araşdırmalarını dəstəkləmək üçün təşkil ediləcək bir yerdəki təlim konteyneridir.
Bu sahədə veriləcək ilkin məlumatlar verildikdən sonra, həvəskar radio operatoru olmayan gənclərə və ziyarətçilərə məsul operatorun nəzarətində həvəskar radio rabitə stansiyalarını ziyarət etməyə və yenə məsul operatorun nəzarəti altında, tanıtım məqsədi ilə qısa müddətli ünsiyyət fəaliyyətlərində iştirak etməyə icazə veriləcək. Konteyner yuxarıda göstərilən digər konteynerlə birlikdə istifadə olunacaq. (14 nəfərlik oturacaq tutumu var)
9. Yerli Mars kampusu komanda nəzarət və idarəetmə stansiyası. Bu stansiya, modelləşdirilmiş süni Mars səthində yerləşəcək qurğuların, model rover nəqliyyat vasitələrinin, meteoroloji stansiyaların, bu sistemlərin server əlaqələrinin, server / simsiz rabitə və şəbəkə komponentlərinin, video / şəkil, 3D -nin enerji idarəçiliyini həyata keçirəcək. bu model sahənin maddi istehsal dəstəyi.
10. VHF/UHF/HF radio sistemlərinin anten avadanlıqları və qüllələri. Yeddinci məqalədə göstərilən əsas rabitə stansiyası sistemlərinin istifadə etdiyi tezlik diapazonuna uyğun müxtəlif ölçülərdə anten və anten qülləsi quruluşuna sahib olacaq.
11. Digər sistem (APRS, AIS və ADB-S) antenaları. Yeddinci maddəyə daxil olan əsas rabitə stansiyasının müşahidə sistemlərinin digər anten quruluşunun yerləşdiriləcəyi bölümdür.
12. Kampusun əsas giriş qapısı. Yan tərəfə sürüşdürülə bilən kampusun əsas qapısıdır.
13. Ziyarətçilərin qəbulu və kampusun tanıtım sahəsi. Ziyarətçilərin məktəb qruplarının qarşılandığı və kampusda, riayət edilməli olduqları təhlükəsizlik problemləri ilə bağlı ilk brifinqdir.
14. Ziyarətçilərin gəzinti yerləri. Ziyarətçilərin kampus ətrafında sərbəst hərəkət edə biləcəyi təhlükəsiz yerlərdir.
15. Ziyarətçi müşahidə və gözləmə sahəsi. Ziyarətçi sıxlığı halında, ikinci bir gözləmə/istirahət sahəsidir.
16. İşıq çirkliliyini minimuma endirən və işıqlandırma səviyyəsini idarə edən işıqlandırma sistemləri söndürülə bilər. Ziyarətçilərin qəbul saatları istisna olmaqla, kampusda enerji istifadəsi minimuma endiriləcək və işıq çirkliliyinə yol verməmək üçün işıqlandırma dayandırılacaq.
17. Yerli Mars kampusu küləkdən qoruyan pərdə. Simulyasiya üçün modelləşdirilmiş Marsın üst səthi qırmızı torpaqla (Terra-Rossa) örtülü olacağından, ziyarət saatları xaricində modellərin həddindən artıq küləkdən qoruyucu pərdə kimi istifadə ediləcəyi nəzərdə tutulur.
18. Təxminən 500 kvadrat metrlik açıq sahəsi olan yerli Mars kampusunda; Model rover və modelləşdirilmiş kampus bölmələrinin (yaşayış yerləri, minalar, qazmalar, laboratoriyalar, stansiyalar və s.) Telemetrik məlumatlarını ötürən simsiz şəbəkə bağlantısı. Bu sistem Mars planetinin orbitində yerləşir, həm planet haqqında məlumat toplayan, həm də Yerlə ünsiyyət quran Dərin Kosmos Şəbəkəsinin (DNS) peykləri ilə iş prinsipinin (2001 Mars Odyssey, Mars Express, Mars Reconnaissance Orbiter, MAVEN və s.) Simulyasiyasıdır.
19. Model rover missiya yolu. Layihə çərçivəsində inkişaf etdirilən vaxt gecikmiş komanda idarəetmə qabiliyyətinə sahib olan prototip roverin istifadə edəcəyi yoldur. Tras sahəsinin yer və yan hissələrində rover missiyalarına uyğun olaraq yeraltı və yerüstü məlumat təminatçısı, naviqasiya vasitələrinə şəbəkə vahidləri daxil olacaq.
20. Mars kampusu, ev bazası və koloniyanın modelləşdirilmiş yaşayış vahidi sahəsidir.
21. Mars kampusunun uzaq bazası və meteoroloji stansiyası (MTO bölməsi). Mars səthində hələ də aktiv olan InSight kosmik gəmisinin simulyasiyasıdır.Bu stansiya simsiz olaraq atmosfer havasını (rütubət, təzyiq və temperatur – küləyin ölçülməsi daha sonra əlavə olunacaq), GPS istifadə olunmadığı üçün yüksəklik məlumatlarını, seysmik ölçmə məlumatlarını sistemə ötürəcək.
22. Yerli Mars yeri modelləşdirilmiş qazma, regolit mədənləri, CO2 və geoloji kəşfiyyat bölməsidir.
Ətraf Mühitə Qarşı Həssaslıq
Layihənin ətraf mühitə həssaslığı başqa bir önəmli məsələdir. Bu gün evlərimizdə və iş yerlərimizdə ehtiyatsızlıqla israf etdiyimiz bir litr suyun Beynəlxalq Kosmos Stansiyasına aparılmasının ümumi dəyəri 20-25 min dollardır; Bu araşdırmada, Mars kimi bir planetdə insan həyat dövrü, nəqli, elmi istehsal prosesi və səyləri üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğuna diqqət yetiriləcəkdir.
Kampusdakı anbarlarda toplanacaq yağış suyundan bağçanın suvarılması üçün istifadə etmək, zibili ayrılmış zibil qutularına yönəltmək və ilk dəfə təkrar emal üçün ayırmaq, sıfır məntiqi ilə hərəkət etməklə geri çevrilmə imkanları nələrdir? Günəş və külək kimi bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə edərək mümkün qədər israf? Əlavə olaraq, mümkün qədər səmərəli istifadə edildiyini göstərərək şagirdlər və ziyarətçilər arasında ekoloji maarifləndirmə yaratmaq məqsədi daşıyır.
Ətraf Mühit və Şəxsi Təhlükəsizlik
Təhlükəsizlik pozulmayacaq məsələlərin başında saxlanılıb. Kampusda; gecə görmə və hərəkətə həssas daxili/xarici kamera və qeyd sistemləri, mikrodalğalı və PIR siqnalizasiya sistemləri və elektron qurğu təhlükəsizliyi ayrılacaq.
Şəxsi təhlükəsizlik baxımından; Qoruyucu başlıq, əlcəklər, eynəklər, kombinezon, bel kəndiri və yanğınsöndürmə vasitəsi, havalandırma, anten qüllələrində təyyarələrin xəbərdarlıq lampaları, izolyasiya edilmiş döşəmələr, şimşək və yüksək cərəyan mühafizəsi kimi standart avadanlıqlara əlavə olaraq havanın keyfiyyətini ölçmə sistemləri də planlaşdırılır.
Mars bir yana;
Hər şeydən əvvəl, bu dünyada hələ də nəfəs alan və yaşayan fərdlərin sosial məsuliyyətindən; Ölkəmiz üçün gözəl və nümunəvi bir iş görməyə başladıq. Kiçik bir qrupla yazdığımız məqsədləri burada həyata keçirmək üçün səy göstəririk və bunların hamısını həyata keçirmək üçün kifayət qədər məlumatımız var. Bununla birlikdə, COVID-19 tədbirləri çərçivəsində bəzi proseslərdə mütləq şəkildə yavaş irəliləyir.
Layihədə maraqlarına, biliklərinə və ya peşə sahələrinə görə hər yaş qrupundan olan insanlar üçün bir yer var! Bu bilik gölünün yüksəldilməsində bir damla da siz ola bilərsiniz! Necə ki, Marsa gedən son kosmik gəmiyə ad yazan ölkə olaraq rekord qırmışıq; Əsl mənada, birlikdə Mars araşdırmalarında Azərbaycan olaraq varlığımızı vurğulamaq istəyirik.
Sizdən Gözlədiklərimiz;
Veb və sosial media hesablarımızı izləyərək; Layihənin #moepazerbaijan hashtag ilə dəstəklənməsi; fikirlərinizi və təbii ki, tənqidlərinizi bizimlə bölüşün.
Layihəni yalnız uzaqdan izləmək deyil, həm də könüllü olaraq töhfə vermək və bu həyəcanı yaşamaq istəyirsinizsə, könüllü formasını nəzərdən keçirə bilərsiniz.
Birlikdə Uğur qazana bilərik. Bizimləsən?
Şəkil Qalereyası
(*) Bu məqalə; Dünyada Mars Layihəsi-Azərbaycan könüllülərimizden Gözəl ZÜLFÜGAROVA və Aysun Bagiyeva Alirza tərəfindən Azərbaycan Türkcəsinə tərcümə edilmişdir.
