Anadolu Sığla Ağacı ve Astrobiyoloji İlişkisi

Giriş

Anadolu sığla ağacı (binomial adlandırmayla Liquidambar orientalis Miller) olarak adlandırılan ağacın eski devirlerden beri kullanıldığı ve insanlık yararına birçok etkisi olduğu günümüze kadar yapılan ve günümüzde de yapılmaya devam edilen çalışmalarla ortaya konulmuştur.

Anadolu sığla ağacının ortaya konulan etkileri göz önüne alındığı zaman; bu bitkinin uzay koşullarında yetiştirilmesi sahip olduğu etkiler üzerinde verimli bir sonuç gösterebilir ve bitki, astrobiyoloji alanında önemli çalışmalar için zemin hazırlayabilir.

Okuyacağınız bu yazı, Anadolu sığla bitkisinin özelliklerini ve yetişme şartlarını, Anadolu sığla yağının özelliklerini ve astrobiyoloji araştırmalarında nasıl bir etki gösterebileceğini açıklamak amacıyla yazılmıştır.

Anadolu Sığla Ağacının Özellikleri ve Yetişme Şartları

“Hamamelidaceae” familyasına ait bir tür olan Anadolu sığla ağacı (Liquidambar orientalis Miller), Türkiye’de yoğunluklu olarak Muğla’nın Marmaris, Fethiye, Köyceğiz, Dalaman, Ula yörelerinde ve Aydın yöresinde yetişen endemik ve relikt (4. zamandaki buzul devrinde yaşayabilen ve iklimlerin ısınmasıyla günümüzde dağların yüksek kesimlerinde soğuk alanlarda yaşamını sürdüren eski devre ait bitki) bir türdür. Birincil yararlanımı patolojik balsam kanallarından salgılanan balsam (yağ), ikincil yararlanımı ise odun kullanımıdır.

Boyu ortalama olarak 30-35 metre civarında olup gövde çapının ortalaması 100 santimetredir ve görünüş olarak çınar ağacına benzetilebilir. Dalları kalın ve tepesi yuvarlak büyüyen bu ağacın kabukları ve balsam kanalları hangi mevsimin ağacı olduğuna göre farklılık göstermektedir.

Yaprakları genellikle 5 uçtan oluşan bu ağacın tomurcukları da dikeni andıran fakat dikenli olmayan çıkıntılarla doludur ve görünüş olarak at kestanesini de andırabilir. Esas yararlanılma şekli patolojik balsam kanallarından salgılanan yağı, ikincil yararlanılma şekli ise odun kullanımıdır.

Ağacın yoğunluklu olarak yetiştiği yerleri göz önüne alınırsa, Anadolu sığla ağacının en iyi büyüdüğü yerlerin 0 ile 1800 metre arasındaki yükseltilerde, rutubetçe zengin, alivyal kil ve balçık toprakları üzerinde; nehir, deniz, akarsu, bataklık ve vadi kenarlarında yetiştiği söylenebilir.

İklimsel olarak yetişme şartlarına ise kışın şiddetli geçmediği, soğuk ve kuru rüzgarlara karşı korunmuş sıcak olan yerlerde (yıllık ortalama 18 ͦ C) ve bol yağışta (yıllık ortalama 1000-1200 mm) denilebilir.

Resim-1. Anadolu sığla ağacının yaprak şekli. (Image Credit: Vikipedi)

Anadolu Sığla Ağacı Balsamının Özellikleri

Binlerce yıldır kullanılan ve ticareti yapılan Anadolu sığla yağı kozmetik, ilaç ve kimya sanayi için önemli bir hammadde kaynağıdır ve dünya piyasalarında “Türk sitiraksı” olarak isimlendirilmektedir. Fenikeliler ticaretini yapmıştır.

Roma ve Mısır’da parfüm yapımında, sağlık merkezlerinde kullanılan bir kaynak olmuştur. Mısır piramitlerindeki mezarlara gömülen Anadolu sığla yağının balsamik kokusunun günümüze kadar geldiği ileri sürülmektedir.

Sığla yağı terpenoidler, fenilpropanoidler ve diğer sekonder metabolitleri içerir. Terpenoidler grubu başlıca monoterpenler ve seskiterpenlerden(uçucu yağlar) oluşur.

Önemli bileşenleri arasında; α-pinen, β-pinen, limonen, 1,8-sineol, borneol, β-Karyofilen ve farnesen yer alır. α-pinen, çeşitli antioksidan ve antimikrobiyal özellikler gösterir. β-pinen, anti-inflamatuar ve antibakteriyel etkileri ile bilinir.

Limonen, güçlü antioksidan özelliklere sahiptir. β-Karyofilen, antienflamatuar etkileriyle bilinen bir seskiterpendir. Farnesen, bitki savunma mekanizmalarında rol oynar.

Fenilpropanoidlerin Ana bileşenleri arasında kaneel aldehit, anethol, ve safrol gibi fenilpropanoid bileşikler bulunur. Kaneel aldehit, tarçın yağına özgü bir bileşik olup, antimikrobiyal ve antioksidan etkileri vardır.

Toplam ağırlığın % 30-45 oranında sinnamik asidi (tarçın asidi) hem serbest hem de ester halinde bulundurur. Sinnamik asidi dışında benzoik asidi ve ester türevlerini de yüksek oranda içerir.

Sinamik asit, antimikrobiyal ve antioksidan özellikleri ile bilinir. Benzoik asit, koruyucu özellikleri ile bilinir ve reçinenin önemli bir bileşenidir.

Sığla yağı ayrıca % 60’a yakın oranda sitoresin denilen triterpen asitleri de içerir. Bu üç asit oleanolik, 3-epioleanolik ve likuidambronovik asitlerdir.

Resim-2. Anadolu sığla ağacı tomurcuk şekli. (Image Credit: Plantnet)

Anadolu Sığla Ağacının Astrobiyoloji Alanında Sunabileceği Katkılar

Uzay Tıbbı ve Farmakolojisi

Yapılan araştırmalar Anadolu sığla ağacının balsamınım (yağının) geçmişte de tıbbi amaçlarla kullanıldığını gösterdi.

Yapılan araştırmalar sonucunda Anadolu sığla ağacının içerdiği fenolik bileşikler ve terpenoidlerin hücre duvarı sentezini bozarak mikrobiyal hücreleri etkisiz hale getirdiği ve sonucunda iyi bir antiseptik ve parazit öldürücü olduğu ortaya kondu.

2013 yılında yapılan bir çalışmada Anadolu sığla balsamının anti-ülserojen etkisi olduğu doğrulandı.

2014 yılında yapılan bir çalışmada yapraklarından elde edilen etanol ekstrenin antioksidan ve antimutajenik etkileri olduğu ortaya konuldu.

2016 yılında fareler üzerinde yapılan başka bir çalışmada moleküler mekanizmanın anlaşılması için daha fazla çalışma yapılması gerektiği söylenmesine karşın Anadolu sığla ağacı balsamının karbon tetraklorür (CCl4) toksitesine karşı antioksidan kapasitesi ve karaciğer koruyucu etkisi olduğu görüldü.

Bunların yanında Anadolu sığla ağacının anti-inflamatuar etkileri sayesinde yaraların iyileşmesine katkı sağladığı ve iltihaplanmayı önlediği görüldü.

Astım ve bronşit gibi solunum yolu ve akciğer rahatsızlıklarında, pomat ve yakı halinde uyuz ve mantar gibi cilt rahatsızlıklarında antifungal etki göstererek ve ağız hastalıklarında tedavi edici etkisi olduğu ortaya kondu.

Sürdürülebilir Yaşam Destek Sistemleri

Uzay görevlerinde, sürdürülebilir yaşam destek sistemlerinin geliştirilmesi için bitkiler kullanılır. Bu sistemlerde kullanılabilecek bitki türlerinin belirlenmesi ve optimizasyonu, dünyadaki biyolojik çeşitliliği anlamak ve korumakla ilişkilidir.

Anadolu sığla ağacı gibi bitkiler, biyolojik çeşitlilikteki yerleri nedeniyle bu tür çalışmalar için örnek teşkil edebilir.

Ekstrem Çevre Koşulları

Anadolu sığla ağacı gibi bitkiler, çevresel streslere karşı direnç geliştirmiştir. Uzayda, bitkiler farklı stres faktörlerine (radyasyon, mikrogravite, düşük basınç vb.) maruz kalır.

Bitkilerin maruz kaldığı bu strese bağlı olarak iç dengeleri, etken maddelerinin özellikleri ya da bu maddelerin yapıları değişikliğe uğrayabilir ve bu değişiklikler olumlu ya da olumsuz olabilir.

Bu nedenle, dünyadaki bitkilerin ekstrem koşullara nasıl adapte olduğu, verdikleri hormonal tepkiler ve geliştirdikleri mekanizmalar hakkında bilgi edinmek, uzay biyolojisi çalışmalarında yol gösterici olabilir.

Sonuç

Anadolu sığla ağacı geçmişten günümüze hala yararlanılan endemik bir bitkidir. Ana yararlanma maddesi içerdiği reçinesi (balsamı) olup bu reçine kozmetik, ilaç, kimya ve endüstri gibi alanlarda kullanılmaktadır.

Anadolu sığla ağacının reçinesi üzerine onlarca çalışma yapılmış ve yapılan çalışmalar sahip olduğu biyolojik ve farmakolojik etkileri ortaya koymuştur.

Bu bağlamda Anadolu sığla ağacının astrobiyoloji alanında kullanılması olumlu sonuçlar doğurarak uzay araştırmalarında büyük katkılar sunabilir, uzay ortamında bu bitki araştırılarak yeni keşifler yapılabilir, sahip olduğu etkileri olumlu yönde değiştirebilir ve uzay araştırmalarına yön verebilir.